Tarihçe
YENİPAZAR’IN YERİ - KURULUŞU - TARİHÇESİ
Yenipazar'ın bugünkü yeri, Batı Anadolu da yeralan illerimizden Aydın ili sınırları içersinde, Aydın'a 42 km. güneydoğuda, Madran Baba Dağının Büyük Menderes vadisi ile kesiştiği noktadadır.İdari olarak da Aydın’ın bir ilçesidir.
Yenipazar ilçesi tarihi "ORTASİA" şehri yakınlarında kurulmuştur.Başlangıçta çevre bölgeler için yeni bir pazar yeri olmuş yerleşim birimidir. İlçenin isminin de "Yeni kurulan pazar" anlamında buradan geldiği söylenmektedir. Yenipazar ilçesinin bir idari birim olarak kuruluşu 1700'lü yılların sonuna rastlamaktadır. Bu zamana kadar az sayıda nüfusu olan küçük bir yerleşme birimiydi.
Yenipazar'ın tarihi fazla eskilere dayanmaz. Kuruluş ve yerleşme tarihi ile ilgili farklı bilgiler vardır. Ancak kaynakların üzerinde birleştiği konu Yenipazar'ın ilk kuruluş yerinin; Yenipazar'a 4 km. uzaklıkta olan Donduran köyünün güneydoğu bitişiğinde yeralan "Tolozlar" mevkiinde olduğudur.
Yenipazar'ın kuruluş yeri ile ilgili en sağlam kaynaklardan birisi, en sağlam araştırma ve kanıt olanağı veren eserlerin başında şüphesiz Evliya Çelebi'nin "Seyahatnamesi"gelmektedir. Evliya Çelebi bu yöreyi 17. yy. 'da gezmiş ve buralarla ilgili önemli bilgileri eserinde (Seyahatname) yazmıştır.Evliya Çelebi'nin buraya gelişi ve burayla ilgili şöyledir:
Evliya Çelebi 1671 yılında İzmir, Tire, Beydağı yaylası (Ödemiş) üzerinden Aydın'ın bugünkü Köşk ilçesine gelir. "Bu kasabada (Köşk'te) üç gün kaldıktan sonra, doğu tarafındaki vadi içinde Menderes nehrini atlarla geçip, güney taraftaki Donduran dağı dibinde yeralan “Donduran Kazasına” geldik. Üzüm pekmezi, Antep pekmezi gibi donduğu için "Donduran" derler; kutular ile pekmezi çok ünlüdür. Aydın Sancağı toprağında has'tır ve yüzelli akçe kazadır.Yeniçeri serdarı vardır; amma kethüda yeri yoktur. Yüz hanesi ve sayısız mescitleri vardır. Amma han ve hamamı çarşı ve pazarı yoktur. Lakin çoğu hafta pazarı olur. Bağı - bahçesi cihanı süslemiştir. Kadısı Nazilli Kadısı nayibtir kim ona maaş ihsan olunmuştur."
Evliya Çelebi buradan da Bozdoğan'ın Amasya kazasına, Bozdoğan'a, Arpaz’a ve Nazilli’ye gider. Buralarla ilgili bilgiler Seyahatname'nin "Anadolu - Suriye - Hicaz" adlı 9. cildinde geniş yer almıştır.
Yenipazar'a ilk gelenler Donduran köyü ve çevresine 1455'li yıllarda gelip ve yerleşen Türkmen halktır. Türkmenlerin gelip yerleştiği bu alana Tolozlar adı da verilmekteydi.Bugünkü ilçe merkezi’nin güneydoğusunda yer alan ilk yerleşim yerinde yaşayan az sayıdaki Türkmen nüfusunun çok dindar bir grup olduğu o nedenle önceleri "Dinduran” dendiği ; sonraları bu ismin “Donduran” şeklinde telaffuz edilmeye başlandığı düşünülmektedir.
17. yüzyıl sonunda Donduran'da çıkan bulaşıcı bir hastalık bir çok kişinin hayatını kaybetmesine yol açmıştır. Bu hastalıktan kaçan ve kurtulan kişiler ise "Cihanoğulları" adında bir aşiret beyinin etrafında Yenipazar'ın bugünkü yerinde yeni bir yerleşim yeri kurmuşlardır. Yenipazar'ın ilk halkını bunlar oluşturuyordu.
Yeni kurulan bu yerleşim yeri, genellikle haftada bir gün yani çarşamba günleri kurulan küçük çapta bir pazar ve ticaret yeri olmuştur. Bu pazar çevredeki köylerde ve kasabalarda yaşayan halk için de ürettiklerini satabilecekleri küçük ve yeni bir pazar yeri olmuştur. Bu nedenle yerleşmenin adı "YENİPAZAR" olarak yerleşmiş ve öylece kalmıştır.
Osmanlı Devleti döneminde 18. yy.'da, Yenipazar Aydın sancağına bağlı bir idare merkezi idi. 1890 yılı Aydın Vilayeti Salnamelerinden öğrendiğimize göre; Aydın Sancağına bağlı kazalardan Bozdağan'da 27.780, Kuyucak'ta 12.100, Yenipazar'da 7.378, Atça'da 5.158, Sultanhisar'da 4.908 kişi yaşıyordu. (Bu rakamlara köy nüfusları dahildir.)
Yenipazar Cumhuriyet kuruluncaya kadar da Osmanlı egemenliğinde kaldı. Aydın - Köşk ve Nazilli gibi Yunan işgaline uğramadı. Bunun nedeni Büyük Menderes'in güneyi İtalyanların işgal alanı olacaktı. Yunanlılar bu nedenle Yenipazar’ı ve Bozdoğan'ı işgal etmediler.Buna karşın ilçede ve köylerinde birçok asker ve gönüllü milli mücadeleye katıldı. Bölgenin Yunanlılardan temizlenmesinde kahramanca mücadele ettiler.
Yörük Ali ve kızanları dillere destan mücadeleler verdiler. Yörük Ali gibi bir çok Egeli Efe ve Zeybekler Yunanlılar denize dökülünceye dek (9 Eylül 1922) Düzenli ordunun kurulmasından önce Kuvay ı Milliye halinde sonra ise Türk Ordusuna katılarak birçok yararlılıklar gösterdiler.Çok sayıda şehit verip bir kısmı da gazi oldular. Yeni nesil onlara minnet borçludur, hepimiz onları daima saygıyla yad ederiz.
Tarihsel süreçte Yenipazar'ın önemli bir gerçeği de "Yörük Ali Efe"dir. Bir övünç, bir gurur kaynağı olarak benimsenen Ali Yörük; 1886 yılında Kavaklı Köyü'nde doğmuştur. 1919 yılında çete örgütü kurarak dağa çıkan ve çoğalarak "Milli Aydın Alayı" adını alan milis (Kuvay- Milliye) güçleriyle kurtuluş savaşında birçok yararlılıklar gösteren Yörük Ali Efe, savaştan sonra etrafındaki düzensiz güçleri bırakarak; köyüne çekilmiş ve 1953 yılında Yenipazar'da ölmüştür.
Cumhuriyet devrinde Yenipazar 1957 yılına kadar Bozdağan'a bağlı bir nahiye idi. 17 Mart 1957 tarihinden itibaren Aydın iline bağlı ayrı bir ilçe haline getirilmiştir. Bu tarihe kadar Bozdoğan ilçesine bağlı bir nahiye olan Yenipazar; kültürel ve diğer temel birçok yapı özelliği yönünden tipik bir Anadolu kasabası niteliğini sürdürmüştür. Ege bölgesinin ve özellikle Aydın yöresinin yaşam çizgisindeki hemen her şeyi Yenipazar'ın tarihsel sürecinde ve kültürel dokusunda görmek mümkündür. Örneğin dini bayramların ikinci günü olan “Gencer” günümüze kadar gelen ve yoğun biçimde yaşayan bir gelenek olarak sürmektedir..
